تنظیم آبریزهها بستر طبیعی برای حفظ و مدیریت آب
هفته‌نامه‌ی دهقان / حشمت الله حبیبی
تاثیرات منفی تغییرات اقلیم سبب شده تا مقدار بارندگی‌های سالانه در کشور کاهش یابد. برعلاوه، سطح آب‌های زیرزمینی نیز تا حدودی متاثیر شده و پایین رفته است.
یکی از عوامل پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی نبود یک میکانیزم کارا جهت کنترول آب‌های ناشی از بارندگی‌ها می‌باشد. وزارت زراعت، آبیاری و مالداری به منظور تنظیم آبریزهها که باعث حفاظت از چراگاه‌ها، خاک و ایجاد استواری در برابر تخریب‌های ناشی از سیلاب، تقویت سیستم چرخشی آب و احیای جنگلات و کاهش خشک‌سالی می‌شود، همه ساله آبریزهها را تنظیم نموده، تنها امسال کار تنظیم ۱۵۱هزارهکتار آب‌ریزه را در ۲۵ ولایت آغاز کرده است. در سال‌های گذشته نیز جهت مدیریت آب هزاران هکتار زمین و تپه‌زارها را با آبریزهها تنظیم نموده که موجب افزایش حاصلات، بهبود محیط زیست و مدیریت آب‌های زیر زمینی گردیده است.
آب‌ریزه چیست؟
مساحتی از زمین که در زمان بارندگی، جریان آب‌های سطحی را از نواحی مرتفع به سمت پایین و در مسیر شیب زمین تخلیه نماید، آب‌ریزه است. تنظیم آب‌ریزه، اقدامات اجرایی موثر به‌منظور حفاظت آب و خاک و پوشش نباتی، تنظیم آب‌ریزه گفته می‌شود که در فرسایش، رسوب، سیلاب و تقویت منابع آب‌های زیرزمینی مورد نظر می‌باشد، یک حوضه آب‌ریزه از آب، خاک، باران، جنگل، علفچر کوه و تپه و رودخانه شکل می‌گیرد. آب‌ریزه توسط ارتفاعاتی که به آن خط مرز حوضه یا خط تقسیم آب محصور می‌گردد، هر حوضه دارای یک محل خروجی یا نقطه تمرکز است که تمام آب‌ها از سطح حوضه، از این نقطه تخلیه می‌گردد، پایین‌ترین نقطه‌ای است که آب‌های حاصل از بارندگی‌ها از سطح حوضه به این نقطه هدایت می‌گردد. در داخل حوضه آب‌ریزه یک دره مرکزی و یا یک رودخانه اصلی وجود دارد که تمام آب‌های آب‌ریزه‌های سطح حوضه به این دره تخلیه می‌شود. هرحوضه آب‌ریزه از چندین زیر حوض‌ها به واحدهای کوچک تقسیم می‌شود و کوچک‌ترین جزی یک حوضه آبریزهها که عملیات تنظیم آب‌ریزه روی آن اجرا می‌شود، قطعه گفته می‌شود. حوضه آبریزهها شامل دو قسمت می‌باشد، حوضه آب‌ریزه فوقانی و تحتانی، حوضه آب‌ریزه ناحیه فوقانی شامل مناطق کوه و تپه‌ها بوده و حوضه ناحیه تحتانی شامل مناطق هموار که رودخانه‌ها در آن جریان دارد. تنظیم آبریزهها در ابتدا، از ناحیه فوقانی اجرا می‌شود تا حوضه آب‌ریزه تحتانی، از خطرات سیل، پر شدن سدها و از رسوبات مصوون بماند. تنظیم آب‌ریزه‌های فوقانی بر تحتانی اولویت دارد زیرا حوضه تحتانی تحت تاثیر حوضه فوقانی می‌باشد.
آب‌ریزه از کجا آغاز شد؟
آبریزهها در اوایل قرن بیستم در کشورهای امریکای شمالی مورد توجه قرار گرفت. در آن زمان تاکید بیشتر بر تنظیم آب‌ریزه‌های فوقانی با اهداف کنترول سیلاب، کیفیت آب و تولید آب بود. پس از آن به سمت کشورهای در حال توسعه گسترش یافت و علاوه بر اهداف فوق کنترول سیلاب، رسوب و فرسایش مورد توجه قرار گرفت، مدیریت جامع تنظیم آبریزهها به آن اضافه شد. در حال حاضر با توجه به توسعه شهرها، افزایش جمعیت، کمبود آب آشامیدنی ناشی از خشکسالی‌ها، کمبود منابع غذایی و زراعتی، تنظیم حوضه آب‌ریزه‌های تحتانی نیز مورد توجه قرار گرفته یعنی موضوع سدسازی برای تولید برق و سیستم آبیاری نوین، حفاظت از جاده در برابر تخریب سیلاب است.
اهمیت آب‌ریزه در کشور ما
تنظیم آبریزهها برای کشور ما دارای اهمیت زیادی دارد زیرا افغانستان کشور زراعتی بوده و اقتصاد آن وابسته به محصولات کشاورزی و مالداری است و هشتاد فیصد درآمد روزانه مردم ما وابسته به منابع طبیعی است. تنظیم آبریزهها در برابر حوادث طبیعی موثر واقع می‌شود. تنظیم آبریزهها موجب افزایش تولید زراعتی، علفچر، جنگلات و مالداری شده که در نتیجه وضعیت معیشتی و اقتصادی مردم ما را بهبود بخشیده و موضوع مهاجرت و مشکلات اجتماعی را نیز کاهش می‌دهد.
تاثیرات تنظیم آب‌ریزه
خلاصه تاثیرات اجرای تنظیم آبریزهها را در فراهم شدن زمینه اشتغال، کاهش جرم و مشکلات اجتماعی ناشی از بیکاری و مهاجرت به کشورهای همسایه، افزایش سطح تولید در بخش زراعت، جنگلات، باغ‌ها، مالداری، حفظ آب و خاک و پوشش نباتی منابع طبیعی، کاهش سیلاب‌های مخرب، تقویت آب‌های زیر زمینی و افزایش آب چشمه‌ها، کاریزها و رودخانه‌ها، تامین آب زراعت و آب آشامیدنی، کاهش اثرات خشک‌سالی، ایجاد شرایط برای زندگی حیات وحش و پرنده‌گان، بهبود شرایط اقلیمی کشور و منطقه می‌توان خلاصه کرد.
اهداف تنظیم آبریزهها
اجرای تنظیم آبریزهها، منابع طبیعی را حفاظت کرده و از طرفی وضعیت معیشتی ساکنین حوضه را بهبود می‌بخشد. برعلاوه، حفظ و بهره‌برداری مناسب منابع آب و خاک به عنوان دو بستر طبیعی و اصلی برای زندگی انسان‌ها و توسعه‌ای پایدار، جلوگیری از تلفات آب در مناطق مورد نیاز و برنامه‌ریزی برای تامین آب در ناحیه‌ی تحتانی حوضه آب‌ریزه، تعدیل خسارت ناشی از سیلاب‌ها، کنترول هرز آب‌ها و تغذیه‌ی مخازن آب‌های زیر زمینی و کمک به افزایش آب‌دهی کاریزها، چاه‌ها، چشمه‌ها و رودخانه‌ها، کاهش تاثیرپذیری آب‌خیزها نسبت به خشک‌سالی، جلوگیری از حمل رسوبات به مخازن سدها و شبکه‌های آبیاری، مدیریت و توسعه منابع نباتی سطح زمین شامل چراگاه ها، علفچرها، تالاب‌ها، بیشه‌زارها و جنگلات، بهبود شرایط زیست محیطی و بهبود وضعیت اقتصادی ساکنین آبریزهها، ایجاد شرایط مناسب برای زندگی حیات وحش و پرنده‌گان، اشتغال‌زایی برای افراد ساکنین حوضه‌ای آب‌ریزه در بخش‌های اجرایی، حفاظتی و در بخش تولید محصولات درختان جنگلی و زراعتی، بهبود شرایط اقلیمی منطقه از اهداف دیگر تنظیم آبریزهها می‌باشد.
مراحل ساخت آبریزهها
جهت اجرای برنامه تنظیم آبریزهها، تهیه نقشه اصلی، جمع‌آوری اطلاعات، بررسی چالش‌ها و موانع، دیزاین یا طراحی، عملیات اجرایی ضروری بوده و اساس آن را بیان می‌کند. افزایش آب‌های زیرزمینی با تنظیم و ساخت آب‌ریزه‌های آب ناشی از سیلاب، باران و برف در زمین جذب شده و ذخیره می‌شود این امر سبب افزایش آب‌های زیر زمینی شده و از پایین رفتن سطح آب‌های زیر زمینی جلوگیری می‌کند. افغانستان از شمار آسیب‌پذیرترین کشورها در برابر تغییرات اقلیمی است و از این ناحیه مشکلاتی چون خشک‌سالی و سرازیر شدن سیلاب‌ها را تحمل کرده است، در تنظیم آبریزهها بیشترین آب‌ریزه‌های زراعتی، جنگلی و آب‌ریزه‌های کوهی می‌باشند، پروگرام آبریزهها در ساحات تطبیق می‌گردد که فایده‌شان بیشتر به مستفدین برسد.