زعفران افغانستان در آئینۀ مطبوعات

زعفران افغانستان، پیش‌تاز در تولید، بی‌رقیب در کیفیت

سنگ تهداب نخستین انستیتوت زعفران افغانستان گذاشته شد

کسب مقام سومین کشور تولید کننده‌ای زعفران در جهان توسط افغانستان در سال جاری یکی از دست‌آوردهای بزرگ اقتصادی دولت وحدت ملی می‌باشد که نتیجه‌ی برنامه ریزی، حمایت و سرمایه‌گذاری وزارت زراعت، آبیاری و مالداری در صنعت زعفران است.

در حال‌حاضر‌‌‌‌، در حدود ۳۰ کشور در سطح جهان به کشت زعفران روی آورده‌اند(۱)، که از آن جمله در سال گذشته ایران با تولید ۳۳۶ تن زعفران در رتبه اول، هندوستان با تولید ۲۲ تن در رتبه دوم، افغانستان با تولید ۶/۱۰ تن در رتبه سوم، یونان با تولید ۶ تن در رتبه چهارم، مراکش با تولید ۶/۲ تن در رتبه پنجم، اسپانیا با تولید ۳/۲ تن در رتبه ششم و ایتالیا با تولید ۱ تن در رتبه بعدی قرار گرفته اند (۲).

طبق گذارش بی بی سی ارزش مجموعی تولید زعفران در اقتصاد جهانی هشت میلیارد دالر برآورد می‌شود، که در حال حاضر سهم افغانستان از این ارزش کلی، در حدود ۱۲ میلیون دالر می‌باشد (۴).

سال ها	ساحه به هکتار	مجموع تولید به کیلوگرام	قیمت اوسط
1991-2004	16	60	200
2005	40	150	350
2006	83	240	450
2007	161	400	800
2008	260	900	1200
2009	306	1500	1350
2010	400	1700	1500
2011	560	1800	1300
2012	650	2700	1700
2013	730	2700	1800
2014	850	3145	1800
2015	1020	3500	1700
2016	2811	6000	1600
2017	5205	10600	-

 

تولید زعفران درافغانستان

با توجه به افزایش موارد استفاده از زعفران به‌عنوان طعم دهنده و رنگ دهنده طبیعی مواد ارایشی و غذایی و مصارف دارویی  در سطح جهان، متخصصین اقتصاد پیش‌بینی می‌کنند که بازار جهانی این محصول نیز به شکل چشمگیری گسترش خواهد یافت.

مقایسه قیمت زعفران طی ۱۶ سال اخیر نشان می‌دهد که قیمت این محصول سیر صعودی داشته، بطوری‌که قیمت زعفران  در سال  ۲۰۰۰ میلادی با سطح زیر کشت حدود ۶۰ هزار هکتار و تولید حدود ۱۹۶ تن، هر کیلو گرام به طور اوسط ۲۰۰ دالر امریکایی بوده است، درحالی‌که در سال ۲۰۱۷ میلادی با افزایش سطح زیر کشت به حدود ۱۲۰ هزار هکتار (۵) و تولید حدود ۳۷۷ متریک تن، ارزش آن تا حدود ۱۶۰۰ دالر افزایش یافته است (6).

ارزش اقتصادی زعفران برای افغانستان با توجه به ترویج ان در ۳۱ ولایت، اشتغال حدود ۱۱ هزار خانوار، ایجاد حدود ۶۰۰۰شغل دایمی و درآمد حداقل ۱۸ میلیون دالر در سال جاری و هم‌چنین با مقایسه از نظر مصرف آب ( چون هر متر مکعب آب یک گرام زعفران تولید می‏‌کند که قیمت آن حدود ۲ دالر است. همزمان حدود ۱۰ کیلوگرام غوزه زعفران نیز تولید می‌شود که اگر متوسط قیمت هر کیلو را  ۴ دالر در نظر بگیریم، جمعاً به ۶دالر می‌‏رسد در حالی‌که با همین مقدار آب یک کیلوگرام گندم، ۶ کیلوگرام کچالو و شش‌ونیم کیلوگرام لبلبو تولید می‏‌شود که قیمت آن به مراتب کم‌تر از یک گرام زعفران و ۱۰ کیلوگرام غوزه زعفران است) (8). در مقایسه با دیگر محصولات زراعتی بیانگر این واقعیت است که ارزش توجه و سرمایه‌گذاری بیشتر را دارد.

افزایش چشم‌گیر تولید سالانه زعفران در افغانستان طی دو سال گذشته از ۳۵۰۰ کیلوگرام به حدود ۱۰۶۰۰ کیلوگرام (۷) گرچه می‌تواند بیانگر رشد تولیدات زراعتی افغانستان باشد، اما با توجه به اینکه زعفران جزء کالاهای گران‌قیمت بوده و اکثرن در صنایع غذایی ،آرایشی و دارویی به حیث کالای خام مورد استفاده قرار می‌گیرد، بنابراین مشتری آن نیز غالباً شهروندان و صنایع کشورهای پیشرفته جهان می‌باشند. حال این سوال در ذهن تداعی می‌گردد که آیا صادرات زعفران افغانستان به کشورهای تقاضاکننده زعفران با توجه به حضور رقبای با تجربه و دارای امکانات بهتر همچون هسپانیه، امارات متحده عربی و ایران از یک سو، و استندردها و مقررات سختی که برای واردات محصولات زراعتی و غذایی در کشورهای تقاضاکننده زعفران از سوی دیگر وجود دارد،  با چالش جدی مواجه نخواهد شد؟

پیشتازی در تولید

با تصویب طرح ملی پنج ساله انکشاف پایدار زعفران افغانستان  در شورای عالی اقتصاد و آغاز اجرای آن در سال جاری، قرار است که سطح زیر کشت زعفران در پنج سال آینده به ۴۰۰۰ هکتار و سقف تولید آن به ۱۴ تن و در ۱۲ سال آینده، به ۷۰ تا ۱۰۰ تن برسد و با تهیه بارکد، زعفران افغانستان به نام افغانستان به کشورهای خارج صادر گردد.

در حال حاضر در حدود بیشتر از ۹۰ درصد عملیات تولید زعفران در جهان به صورت دستی یا غیرمیکانیزه انجام می‌شود. به دلیل بلند بودن دست مزدها درکشورهای اروپایی سطح تولید به نحوی چشم‌گیر کاهش یافته است. به‌ طوری‌که تولید این محصول در هسپانیا از ۲۵ تن درگذشته به ۲.۳ تن در حال حاضر کاهش یافته و در منطقه لامانچای هسپانیا که زادگاه «دون کیشوت» قهرمان داستان «سروانتس» نیز است، از ۲۰هزار خانواری که در دهه  ۸۰میلادی به کشت زعفران می‌پرداختند، تنها ۴۰۰ خانواده باقی‌مانده‌اند. (9)، بنابراین افغانستان در تولید زعفران به دلیل داشتن نیروی کار فراوان و ارزان دارای مزیت و برتری مطلق است. تجارب کشورهای انکشاف‌یافته نشان می‌دهد که بیشتر این کشورها روند انکشافی خود را با تمرکز روی انکشاف زراعت کلید زده‌اند. برعلاوه کشورهای انکشاف یافته روند انکشاف زراعتی خود را از تولید آن دسته از محصولاتی آغاز کردند که کاربر بوده و کشت آن در سطح خانوارها باعث ارتقای سطح محصول می‌گردد. این تجربه بعد از جنگ جهانی دوم در کشورهای جاپان، کوریای جنوبی و تایوان مورد استفاده قرار گرفته که در قدم اول جرقه انکشاف زراعتی و در قدم‌های بعدی زمینه انکشاف صنعتی را در کشورهای متذکره فراهم ساخته است. حال افغانستان نیز می‌تواند با سرمایه‌گذاری روی تولید و پروسس محصولاتی مانند زعفران که از یک سو کاربر بوده و از سوی دیگر درآمد مشروعِ قابل‌ملاحظه‌ای را برای اقتصاد خانواده به دنبال دارد، جهش انکشاف زراعتی خود را آغاز نماید.

از سوی دیگر تولید زعفران در افغانستان می‌تواند جای خود را به حیث یک کشت بدیل برای کوکنار در ولایات دارای اقلیم مناسب هر چه بیشتر باز نماید، و باعث نهادینه‌ شدن اقتصاد و درآمد مشروع به جای اقتصاد نامشروع که عواقب اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مهلکی را به همراه دارد، گردد.

علاوه بر انچه ذکر شد، تغیرات اقلیمی، عدم ضرورت زعفران به آب و آبیاری در فصل تابستان، آسانی حمل و نقل به دلیل کم حجم بودن، امکان انجام ۸۰ درصد از کارهای برداشت و پروسس توسط زنان و دیگر اعضای فامیل، ایجاد زمینه کار برای مردم قریه‌جات در فصل بی‌کاری (عقرب و قوس) ،مقاومت در مقابل امراض و حشرات، عدم ضرورت هرساله به غوزه، آماده ساختن زمین و عملیات کشت و علاقمندی زارعین و دست‌اندرکاران سکتور خصوصی به کشت این نبات بدلیل درآمد زیاد از مزیت‌های پیش‌تازی افغانستان در تولید زعفران شمرده می‌شود.

در حالی‌که افزایش سطح زیرکشت زعفران در ختم طرح پنج‌ساله ۴۰۰۰ هکتار پیش‌بینی شده بود ولی خوشبختانه در ختم اولین سال شروع اجرای طرح به بیشتر از ۵۰۰۰ هکتار افزایش یافته است.

بی‌رقیب در کیفیت

طبق تست‌های لابراتواری زعفران افغانستان بدلیل اقلیم مناسب دارای بهترین کیفیت بوده که انتخاب آن طی سه سال متوالی به‌عنوان مرغوب‌ترین زعفران جهان از میان ۳۰۰ نوع زعفران از کشورهای مختلف جهان توسط انستیتوت جهانی سنجش ذایقه و کیفیت موادغذایی در بروکسل، دلیل صحت این ادعا می‌باشد. اما، این محصول مرغوب در زمینه صادرات و بازاریابی با چالش‌های جدی مواجه است. زیرا زعفران از آن دسته از محصولات زراعتی است که بعد از برداشت از مزرعه جهت استفاده نیازمند پروسس می‌باشد.

مراحل پروسس زعفران شامل جداکردن محصول از گل، خشک‌کردن و بسته‌بندی می‌باشد که انجام معیاری این مراحل تعیین‌کننده کیفیت و ارزش نهایی آن می‌باشد. متاسفانه فقدان مراکز پروسس معیاری، پایین بودن سطح آگاهی تولیدکنندگان درمورد روش‌های صحیح پروسس، عدم معلومات صادرکنندگان از استندردهای بین‌المللی زعفران و نوع بسته‌بندی مورد پسند کشورهای وارد کننده، عدم رعایت مسایل بهداشتی، نبود امکانات صدور سرتفکیت‌های تضمین کیفیت زعفران، انتقال غیر رسمی زعفران توسط مسافرین بدون کنترول کیفیت، نبود افراد مسلکی و امکانات جهت کنترول کیفیت زعفران در میدان های هوایی و گمرکات، عدم توجه کافی به ارتقای ظرفیت کاری زنان که حدود ۸۰ درصد از شاغلین مرحله‌ی پروسس زعفران را تشکیل می‌دهند، پایین‌بودن بنیه مالی و کمبود امکانات شرکت‌های تولید، پروسس و صادرات زعفران، عدم آگاهی

و نبود طرزالعمل و مقرره خاص جهت صادرات زعفران و عدم تعریف و شناسایی  بازارهای  هدف از جمله چالش‌های عمده فراروی صادرات زعفران افغانستان می‌باشد.

با توجه به این‌که سرعت رشد تولید زعفران در افغانستان بیشتر از رشد ظرفیت پروسس و انکشاف صادرات آن می‌باشد، بنابراین وزارت زراعت در نظر دارد تا در سال‌های بعدی مشکلات بخش پروسس زعفران را با سرمایه‌گذاری بیشتر روی معیاری‌سازی پروسس و بسته‌بندی این محصول چالش‌های صادرات زعفران را برطرف. باید توجه داشت که اگر روند فعلی افزایش تولید زعفران در کشور ادامه یابد و از سوی دیگر روی ارزش‌افزایی و معیاری‌سازی تولید برای عرضه به بازارهای جهانی کار صورت نگیرد، باعث خواهد شد که قیمت زعفران افغانستان در بازارهای داخلی و بین‌المللی با افت شدیدی مواجه گردد. به عبارتی دیگر هرگاه برای تولید رو به رشد زعفران کشور تقاضای بیرونی ایجاد نگردد و کیفیت پروسس و بسته‌بندی این محصول ارتقا ننماید، قیمت زعفران در بازار داخلی کاهش خواهد یافت که ضرر اصلی آن متوجه زارعین خواهد بود.

قراردادهای زعفرانی افغانستان

حکومت افغانستان تلاش دارد که قراردادهای تازه‌ای را با تعدادی از کشورها، برای صدور زعفران به امضا برساند. دولت جمهری اسلامی افغانستان یک قرارداد تازه با چین برای صادرات زعفران به این کشور به امضا رسانیده است و در تلاش است تا یک برنامه منظم بازاریابی را در منطقه و جهان برای زعفران افغانستان عملی کند و در چهاچوب استراتیژی ملی زعفران که توسط ITC  و همکاری وزارت های زراعت و تجارت  تدوین گردیده است با کشورهای بیشتری قرارداد ببندد.

هم‌چنین وزارت زراعت ،ابیاری و مالداری در نظر دارد تا ضمن معیاری‌سازی پروسس و بسته‌بندی زعفران کشور مطابق  به استندرهای بین‌المللی، جهت انکشاف بازار جهانی  زعفران افغانستان اقدامات ذیل را انجام دهد:

• ایجاد نام تجارتی ( برند)؛ 
• ایجاد زیر بناها مانند تاسیس لابراتوارکنترول کیفیت زعفران ، حمایت از ایجاد مراکز پروسس معیاری
• فراهم‌سازی سهولت‌ها برای دریافت سرتفکیت‌های ISO
• داشتن نشان استندرد؛
• معرفی زعفران افغانستان از طریق نمایندگی‌های سیاسی کشور در خارج
• تبلیغات تجارتی؛
• حضور فعال در نمایشگاه‌های بین‌المللی؛
• تعریف و شناسایی بازارهای هدف؛
• کمک‌های مالی جهت ایجاد شبکه توزیع بین‌المللی برای برندهای زعفران افغانی؛
• حمایت مالی جهت میکانیزه‌نمودن تولید و پروسس زعفران؛
• کمک به  تولیدکنندگان جهت اخذ سرتیفکت‌های مربوطه؛
• کمک به تولید محصول با کیفیت از طریق تغیر روش‌های محلی به روش‌های مدرن؛
• تهیه بارکد ۱۵ رقمی به کمک جامعه جهانی که با خوانش آن بتوان به  محل تولید محصول دست یافت؛
• کمک به ارتقای بسته‌بندی معیاری زعفران جهت جلوگیری از عمده فروشی.

نتیجه‌گیری

افغانستان در تولید زعفران بدلیل در اختیار داشتن منابع اساسی از قبیل اقلیم مناسب، زمین فروان و کارگر ارزان دارای مزیت مطلق بوده و از موقعیت ممتاز برخوردار است که عاید ۱۸ میلیون دالری دست‌اندرکاران این صنعت خصوصاً دهقانان از فروش زعفران و پیاز آن در سال 2017 دلیل این مدعا است. برعلاوه تصویب طرح پنج‌ساله انکشاف زعفران توسط ریس جمهور در شورای عالی اقتصاد، افزایش تقاضای بازار جهانی، جلب علاقمندی بیشتر کشور‌های عربی به خرید زعفران افغانستان، اجرایی شدن تفاهمنامه فروش زعفران افغانستان به چین، تشکیل کمیته ملی حمایت از انکشاف زعفران و نتایج حاصله از اقدامات انجام شده توسط وزارت زراعت، آبیاری و مالداری در سال اول اجرای طرح، بیان‌گر این واقعیت است که انکشاف زعفران در بخش تولید در مسیر درستی قرار گرفته است؛ اما سهم و جایگاه زعفران افغانستان در بازارهای جهانی علی‌رغم حمایت جامعه جهانی در مقایسه با دیگر کشورها درسطح پایینی قرار دارد.

هرچند که طبق معلومات اتاق تجارت و صنایع افغانستان، طی ۹ ماه اول سال جاری، حدود چهار و نیم تن زعفران تولید شده در افغانستان به خارج از کشور صادر شده، اما صادرات فعلی افغانستان با دومشکل اساسی مواجه است:

اول- بشکل عمده یا کیلویی صادر می‌گردد.

دوم- بعد از صدور از افغانستان، شرکت‌های واردکننده، زعفران افغانستان را با پروسس مجدد و بسته‌بندی در بسته کوچک بنام خود در بازارهای جهانی به فروش می‌رسانند که در این حالت سود اصلی به جیب شرکت‌های خارجی رفته و عاید کم نصیب دهقانان و شرکت‌های افغانستانی می‌گردد.

بنابراین وزرارت زراعت، آبیاری و مالداری تلاش خواهد کرد تا از طریق افزایش مولدیت مزارع زعفران، انکشاف زنجیره ارزش زعفران، معیاری‌سازی پروسس و بسته‌بندی و مطالعه بازارهای هدف، توان رقابتی زعفران افغانستان در بازارهای جهانی را به‌صورت موثر افزایش دهد.

منابع و مأخذ:

۱) سایت برندینگ- شریعتی مقدم ریس صندوق توسعه زعفران ۲۰ اسد ۱۳۹۵

۲) بی بی سی اکتوبر ۲۰۱۷

۳) بی بی سی اکتوبر ۲۰۱۷

۴) ریاست توسعه غله‌جات و نباتات صنعتی وزارت زراعت، آبیاری و مالداری

۵) داتر عوض کوچکی –ایسنا ۲۰۱۷

۶) سایت اسپوتنیک افغانستان ۷ اکتوبر ۲۰۱۷

۷) ) ریاست توسعه غله‌جات و نباتات صنعتی وزارت زراعت، آبیاری و مالداری

8) کوچکی- ایسنا –سپتامبر ۲۰۱۷

9) روزنامه آسمان شماره۱۰۴، ۱۳ عقرب ۱۳۹۶

  محمد هاشم اسلمی

مشاور ارشد انکشاف زعفران وزارت زراعت، آبیاری و مالداری