شیرین‌بویه و نقش آن در حفاظت و جلوگیری از تخریب و فرسایش خاک
هفته‌نامه‌ی دهقان، شماره‌ی ۱۰۶، نویسنده: محمدسالم ساعی، رییس زراعت ولایت بلخ (
)
شیرین‌بویه از جمله نباتات طبی و بومی در شمال افغانستان است که در طب سنتی از سابق‌الایام مورد استفاده قرار می‌گیرد و اکنون به شکل مدرن‌تر در صنعت داروسازی بیش‌تر مورد استفاده قرار گرفته است.
شیرین‌بویه با نام علمی «Glycyrrhiza glabra» از جمله نباتات چندین ساله طبی بوده که در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد و در اکثر نقاط افغانستان خصوصاً در ولایات شمالی و مرکزی و در بعضی ساحات ولایات مشرقی نیز می‌روید. قد این نبات تا دو متر می‌رسد و دارای برگ‌های مرکب (Compound) است که هر شاخچه جانبی ساقه، دارای پنج تا هفت جوره برگ به اضافه‌ی یک برگ‌چه‌ی انتهایی می‌باشد. زمان گل‌دهی آن در شمال افغانستان، از اواخر ماه ثور آغاز می‌گردد. رنگ گل آن بادنجانی مایل به آبی است، و تعداد دانه‌های تشکیل‌شده در گل‌ها به پنج الی شش عدد می‌رسد که دارای رنگ مایل به قهوه‌ای است. عمق رشد ریشه‌ی شیرین‌بویه نظر به نوعیت خاک متفاوت بود و از دو تا پنج متر به عمق زمین رشد می‌نماید شایان ذکر است که رنگ ریشه‌ها قهوه‌ای مایل به زرد می‌باشند.
شیرین‌بویه تا کنون به شکل زراعتی کشت نشده و عموماً به صورت خودرو مشاهده و برداشت می‌شود که نشان از سوابق طولانی این نبات در جغرافیای افغانستان است. ریشه نبات شیرین‌بویه به مقصد ادویه یا دارو استفاده می‌گردد و تجارت این نبات در یک‌ونیم دهه اخیر خیلی رونق یافته بود که از این سبب، بیش‌تر سواحل دریای آمو و چراگاه‌های شمال افغانستان با بهره‌برداری بی‌رویه تخریب گردیده است و اکنون شاهد تخریب سواحل دریای آمو و دیگر نقاط آسیب‌پذیر و میلان‌دار هستیم.
تکثیر شیرین‌بویه بیش‌تر از طریق ریشه صورت می‌گیرد که در اواخر فصل زمستان ریشه‌های چندین ساله را به اندازه‌های متفاوت قطع و دوباره در عمق ۱۰ سانتی متری با فاصله‌های منظم زیر خاک می‌کنند و در صورت تکثیر این نبات از طریق بذر، به خاک کاملاً قوی نیاز بوده طوری که بعد از آماده‌سازی بستر بذر در زمستان، دانه‌ها بذر شده و روی آن‌ها به ضخامت پنج سانتی متر با خاک پوشانیده می‌شوند تا در اثر تندبادها و یا قلت بارنده‌گی و تأخیر در آبیاری دانه خشک نگردیده و از حمله مورچه‌ها و پرنده‌ها حفاظت گردند.
بهره‌برداری ریشه‌ی شیرین‌بویه، بیش‌تر در آغاز خزان صورت می‌گیرد، در زمین‌هایی که رویش این نبات بیش‌تر است، به عمق یک تا سه متر توسط قوه بشری و اسکواتور کندن‌کاری صورت می‌گیرد که واقعاً این عمل سبب تخریب و فرسایش خاک می‌گردد و در موقع تندبادها سبب ایجاد گردوخاک و در موقع بارنده‌گی سبب بیش‌تر شدن سیلاب‌ها می‌شود و از سوی دیگر قوه‌ی تولیدی و کیفیت خاک کاملاً متضرر می‌گردد.
بعد از بهره‌برداری ریشه‌ی نبات شیرین‌بویه به اندازه‌های متفاوت قطع می‌گردد تا بهتر خشکیده شود و با قرار دادن در مقابل آفتاب و جریان هوا مقدار رطوبت به قدر کافی کاهش پیدا می‌کند و بعداً از طریق ترانسپورت به پاکستان و چین صادر می‌گردد.
موارد استفاده از ریشه شیرین‌بویه
شیرین‌بویه در طبابت سنتی سوابق تاریخی زیاد دارد و بیش‌تر به دلیل دارا بودن طعم شیرین در ریشه به شیرین‌بویه شهرت دارد. در طب سنتی جوشانده‌ی ریشه‌ی این نبات را برای تکالیف مختلف معده و مشکلات تنفسی مفید می‌دانند و بوی خوش ریشه‌ی شیرین‌بویه از ترکیباتی پیچیده و متغیر تشکیل یافته است. ذائقه شیرین‌بویه مربوط به موجودیت گلسیرین، است که 30 الی 50 برابر شیرین‌تر از شکر است. طعم شیرین این ریشه، با طعم شکر بسیار متفاوت است. بر اساس گزارش سازمان غذا و دارو (FOA) استفاده از محصولات غذایی با عصاره و مشتقات شیرین‌بویه هیچ گونه عوارض جانبی خاصی ندارد. با پیش‌رفت صنعت دواسازی و تکنولوژی‌ها که عصاره ریشه را استحصال می‌کنند و امروز در صنایع دواسازی به عنوان ادویه ضد التهاب معده، انتی‌باکتریای معده، تقویت‌کننده حافظه، ضد سرطان، کاهش‌دهنده کلسترل خون، امراض دیابتی، ضد امراض ویروسی، و دیگر موارد استفاده می‌گردد و هم‌چنان در ترکیب عطریات و سامان‌آلات آرایشی وجود دارد و در صنعت تنباکو به عنوان عامل طعم‌دهنده بیش‌تر استفاده می‌گردد.
نقش شیرین‌بویه در حفاظت از خاک وبهبود محیط زیست
شیرین‌بویه در اراضی‌ای که مقدار بارنده‌گی سالانه آن بیش‌تر از ۱۵۰ ملی متر باشد، به خوبی می‌تواند رشد کند و کم‌تر به آبیاری ضرورت دارد. در مقابل کم‌آبی مقاوم است، چون ریشه‌ها به عمق زمین فرورفته و از رطوبت سطوح پایین زمین بیش‌تر مستفید می‌گردد. رشد این نبات به شکل کتله‌ای از ساقه‌ها از زمین بلند می‌شود که ارتفاع آن تا دو متر می‌رسد، رشد سریع داشته و قسمت سبز آن کم‌تر مورد علاقه حیوانات علف‌خوار می‌باشد که از این سبب رشد سریع و بدون تخریب دارد و ساقه با شاخچه‌های مملو از برگ زمینه رشد دیگر نباتات را مساعد ساخته و به خوبی ایجاد رطوبت می‌کند و ریشه‌ها با رشد سریع و کتله‌ای در زمین منفذ ایجاد می‌کند فرصت جذب آب در جریان بارنده‌گی و هم‌چنان موقع سیلاب‌ها را بیش‌تر می‌کند که این منفذها سبب می‌گردد که دیگر نباتات رشد خوبی داشته باشند، برعلاوه ایجاد تراکم در سرسبزی برای چرای مواشی نیز مساعد می‌گردد تا غذای مورد نیاز خود را به دست بیاورند.
ساقه‌های کتله‌ای شیرین‌بویه سبب ایجاد فضای و حرارت مناسب برای رشد دیگر نباتات و علف‌ها می‌گردد و ریشه شیرین‌بویه به مثابه دیوار استنادی و کانکریتی با بافت سیخ در خاک عمل می‌کند که از این سبب در تندبادها و جریان یافتن سیلاب‌ها فشار آب و باد نمی‌تواند خاک زمین را تخریب و فرسایش خاک و زمین را به وجود بیاورَد و در سواحل دریاها و نهرها نیز ریشه‌های با هم پیچیده شیرین‌بویه در برابر فشار آب مقاومت می‌کند و تخریب سواحل کم‌تر می‌باشد که این رشته از تجارب را می‌توان در اطراف جوی‌بارها و پلوان‌ها در زمین‌های زراعتی مشاهده کرد و یا این‌که می‌توان در اطراف دریای آمو در ساحاتی که شیرین‌بویه حفظ گردیده است، عملاً احساس کرد که چگونه در برابر فشار آب دریای آمو سواحل دریا را حفاظت و زیبایی بخشیده است و قابل ذکر است، آن‌چه از بهره‌برداری نبات طبی شیرین‌بویه از سواحل دریای آمو به منافع اقتصادی افغانستان رسیده است، خیلی ناچیز است، زیرا که در عوض صد برابر ضربه به مردم و اراضی افغانستان رسیده است. امروز از بدخشان تا به فاریاب، صدها هزار جریب زمین از بدنه اراضی افغانستان جدا و به جغرافیای کشورهای همسایه پیوست گردیده و حق استفاده آن از دست مردم ما رفته است و در عوض، فشار آب دریای آمو هر سال بالاتر از ۳۰۰ جریب زمین را به کام دریا می‌برَد و صدها خانه و زمین زراعتی را تخریب می‌کند.
در مناطق که شیرین‌بویه به شکل انبوه رشد کرده است و دست تخریبی انسان به آن نرسیده است، دیده می‌شود که فضای ماحول خود را از گردوغبار کاملاً حفظ نموده و فضای سالم و خوش‌بویی را ایجاد کرده است. هم‌چنان، این گونه ساحات بستر مناسب برای چرای حیوانات، تفریح‌گاه برای مردم و تجمع حیات وحش و پرنده‌گان مختلف گردیده که زیبایی طبیعت و زنده‌گی سالم را تمثیل می‌کند .
بناً با در نظر داشت قوه رشد و مقاومت این نبات، در برابر عوامل تخریب محیط زیستی نیاز است تا روی گسترش آن در سواحل دریای آمو برنامه‌ها تخنیکی روی دست گرفته شود، تا ساحه‌ی رویش شیرین‌بویه دوباره احیا گردد و همکاری مردم به منظور جلوگیری از قطع بی‌رویه و بی‌رحمانه به دست آید و هم‌چنان با گسترش ساحه رویش نبات شیرین‌بویه، بهره‌برداری را طوری تنظیم باید کرد که ساحه آسیب‌پذیر شناسایی گردد و ساحات قابل بهره‌برداری با تناوب حد اقل در چهار سال بهره‌برداری شود و یک مقدار ریشه که دوباره در زمین باقی می‌ماند، می‌تواند تا چهار سال پیش رو رشد کند و آماده بهره‌برداری گردد.