نگاهی مختصر به ارزش و جایگاه اقتصادی بعضی از نباتات مهم تیلی

نباتات تیلی از کاربرد‌های زیادی در صنعت‌های مختلف مانند تهیه روغن‌ها، دواهای طبی، مواد محروقاتی، تغذیه‌ی حیوانی، غذاهای متنوع انسانی، بافنده‌گی، صابون‌سازی، کاغذ‌سازی، عطریات و لوازم آرایش، محصولات قنادی، کنسرو، فلم‌های عکاسی، کریم‌های گوناگون، پوست‌های مصنوعی، مواد ضد عفونی و ده‌ها مقاصد دیگر استفاده صورت می‌گیرد برخوردار است و این تنوع مصرف نشان می‌دهد که نباتات تیلی یکی از محصولات استراتژیک زراعتی می‌باشد.
تولید نباتات تیلی نقش بسزایی در صرفه‌جویی اسعار، سرعت بخشیدن به انکشاف اقتصادی، امنیت و استقلال کشور ایفا می‌کند. نباتات تیلی به عنوان پایه و ماده اولی روغن نباتی به دلیل بالا بودن میزان مصرف روغن نباتی در برنامه‌ی غذایی خانواده‌ها از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. هم‌چنین رشد مالداری و خصوصا مرغداری‌ها به دلیل نیاز به جیره‌های غذایی مرکب از غله‌جات و نباتات تیلی که مواد اولی آن از خارج وارد می‌شود بر اهمیت تولید این نباتات در داخل می‌افزاید.
دانه باب روغنی از زمانه‌های بسیار قدیم به منظور تهیه روغن‌های نباتی (تیل) در کشور کشت می‌گردید و تیل آن‌ها با وسایل محلی استخراج و در تهیه غذاهای مختلف به کار برده می‌شد که بر علاوه نیازمندی داخلی یک مقدار آن به سایر کشورها نیز صادر می‌گردید و از کنجاره آن که منبع خوب پروتین بوده، برای تغذیه حیوانات استفاده می‌گردید، این پروسه تا حال در بعضی از نقاط کشور کم‌وبیش جریان دارد.
واردات روز افزون روغن‌های جامد و مایع با قیمت بسیار پایین، باعث رکود صنعت محلی گردیده است.
صنعت روغن‌کشی در کشور به حد کافی رشد نکرده، صرف یک تعداد محدود فابریکه‌های جدید روغن‌کشی به فعالیت آغاز کرده‌اند که از تولیدات داخلی دانه‌باب روغنی کم‌تر استفاده می‌نمایند به خاطری که دانه باب تیلی داخلی به صورت محلی کشت و رفع حاصل می‌گردد از نگاه قیمت با دانه باب وارداتی رقابت کرده نمی‌تواند، به همین علت همه‌ساله یک مقدار دانه‌باب تیلی از سایر کشورها وارد می‌شود که در فابریکه‌های عصری روغن‌کشی و حتا در دستگاه محلی روغن‌کشی استفاده می‌شود.
با توجه به این موضوع، هر گونه پیش‌رفت در افزایش تولید و پروسس نباتات تیلی و خصوصاً به منظور تولید روغن نباتی و تغذیه حیوانات و طیور برای تامین نیاز داخلی کشور یک موفقیت مهم و بزرگ در جهت انکشاف پایدار کشور و رهایی از وابسته‌گی محسوب می‌گردد.
وضعیت فعلی سطح زیر کشت و تولید نبات تیلی در کشور
اگر چه اطلاعات دقیقی در مورد میزان سطح زیر کشت و میزان تولید تمام نباتات تیلی در دست نیست ولی راپورهای ریاست‌های زراعت ولایات و ارقام احصاییه مرکزی نشان می‌دهد:
۱. سطح زیر کشت نباتات تیلی در کشور شامل کنجد، زغر، شرشم، آفتاب‌پرست و ممپلی حدود ۸۲ هزار و ۷۴۶ هکتار است.
۲. کل تولید داخلی نباتات تیلی حدود ۹۱ هزار و ۲۴۶ متریک تن بوده که از این مقدار ۱۰ هزار و ۴۴۹ تن آن به خارج صادر می‌شود.
۳. مقدار مصرف نباتات تیلی در داخل حدود ۱۰۸ هزار و ۹۷۰ تن بوده که مقدار ۸۱ هزار و ۲۶۴ تن آن تولید داخلی و مقدار ۲۷ هزار و ۷۰۶ تن از طریق واردات تامین می‌گردد که به این اساس، کل ضریب خوداتکایی کشور در تولید نباتات تیلی مقدار حدود ۷۴.۵ فی‌صد است و ۲۵.۵ فی‌صد نباتات تیلی مورد نیاز کشور در سال از طریق واردات تامین می‌شود.
۴. بر اساس گزارش‌ها تولید داخلی روغن مقدار شش هزار و ۷۳۵ تن یعنی ۱.۱۴ فی‌صد مصارف داخلی است و ۹۸.۸ فی‌صد باقی‌مانده یعنی مقدار ۴۹۸ هزار و ۳۳۸ تن ارزش مبلغ حدود ۳۹۵ میلیون دالر در سال از طریق واردات تامین می‌شود.
۵. سالانه ارزش واردات نباتات تیلی و روغن، بیش از ۴۴۷ میلیون دالر می‌باشد. یعنی مقدار ۴۹۸ هزار و ۳۳۸ تن در سال از طریق واردات تامین می‌شود. ارزش واردات نباتات تیلی و روغن خوراکی بیش از۴۴۷ میلیون دالر در سال برآورد می‌گردد.
ضرورت و اهمیت رونق تولید و انکشاف دانه‌های روغنی
استفاده از روغن‌های نباتی که از جمله اسید‌های شحمی غیرمشبوع بوده در پهلوی اسید‌های شحمی مشبوع برای صحت انسان یک امر ضروری می‌باشد، از این جهت حفظ و ارتقای سلامت جامعه ایجاب می‌نماید که از ورود روغن‌های با کیفیت پائین، مانند روغن پالم جلوگیری شود و به افزایش تولید نباتات تیلی و پروسس آن در داخل توجه و سرمایه‌گذاری لازم صورت گیرد. هم‌چنین نباتات تیلی سهم ارزنده در تامین مصونیت غذایی داشته، زمینه اشتغال را به صورت وسیع فراهم می‌سازد، از مارکیت خوبی برخوردار است، در اراضی للمی امکان تولید دارد و اگر بعد از کشت گندم در تناوب زراعتی استفاده شود علاوه بر افزایش عاید دهقانان از فی واحد زمین، باعث حفظ تعادل حاصل‌خیزی زمین می‌گردد. هم‌چنین مناطق مختلف افغانستان بهترین شرایط اقلیمی را برای کشت نباتات تیلی دارا است.
نهایتاً افزایش تولید نباتات تیلی باعث انکشاف مالداری، صنعت مرغداری، کاهش سوءتغذی، تقویت صحت و سلامت انسان‌ها، فقر و بیکاری و کاهش واردات می‌گردد.
چالش‌های توسعه کشت دانه‌های روغنی
چالش‌های زیادی سد راه کشت و تولید نباتات روغنی در افغانستان وجود دارد و باعث گردیده تا کشت و تجارت نباتات روغنی در پایین‌ترین سطح قرار گیرد. که از ان جمله می‌توان به صورت نگرفتن تحقیقات اساسی در استیشن‌های تحقیقاتی، دسترسی نداشتن به تکنولوژی روز دنیا در خصوص تولید نباتات تیلی، نبود قرضه‌های بانکی، نبود پالیسی درست اقتصادی دولت در زمینه تولید و تجارت نباتات تیلی و مشتقات آن که امکان رقابت تولید داخل را از نظر کیفیت و قیمت ضعیف ساخته و تمایل مصرف‌کننده‌گان به خرید محصولات داخلی را کاهش داده است، اشاره کرد.
دیدگاه تخصصی و مسوولیت‌های درازمدت وزارت زراعت جهت انکشاف نباتات تیلی
• تهیه طرح جامع انکشاف تولید و پروسس نباتات تیلی؛
• تعیین یک ساختار مدیریتی مخصوص نباتات تیلی که در همه بخش‌های مطالعات، آموزش و تحقیقات امکانات لازم را دارا باشد؛
• تهیه عوامل تولید شامل انواع تخم‌های اصلاح شده، کود و ادویه زراعتی؛
• تهیه ماشین‌آلات کاشت، داشت و برداشت مناسب برای نباتات تیلی (توجه به مکانیزه نمودن زراعتی)؛
• ارائه مدل کاشت و تولید نباتات تیلی منطبق بر شرایط اقتصادی، محیطی و اجتماعی افغانستان؛
• ایجاد برنامه‌های آموزشی، ترویجی؛
• تدوین پالیسی درست اقتصادی در زمینه تولید، تجارت و مارکیت محصولات نباتات تیلی؛
• توجه به مارکیت‌های ملی و بین‌المللی؛
• تشویق تجار ملی و سکتور خصوصی برای سرمایه‌گذاری در بخش کشت و پروسس دانه‌های تیلی؛
• حمایت و تقویت صنایع موجود، پروسس نباتات تیلی و کمک به تسهیل تاسیس کارخانه‌های متوسط و کوچک پروسس نباتات تیلی؛
• و تحقیق در مورد شناسایی انواع مقاوم به خشکی و شوری (مناسب با شرایط اقلیمی مناطق زیر کاشت)، افزایش عمل‌کرد در واحد سطح نباتات تیلی ( نیازهای اکولوژیکی نباتات تیلی)، روش‌های مناسب و اقتصادی پروسس نباتات تیلی و به کارگیری از تکنولوژی‌های جدید در تولید روغن ( روش‌ها ماشین‌آلات و نباتات) آگاه نمودن جامعه خصوصاً دهقانان از مزیت‌های روغن‌های نباتی و تشویق دهقانان به کشت و پرورش این نباتات.
نتیجه‌گیری:
با وجود حصول دست‌آوردهای بسیار زیاد دولت از آدرس وزارت زراعت در عرصه‌های گوناگون اقتصادی و زراعتی، متاسفانه میزان کشت نباتات تیلی در افغانستان، آن‌چنان که باید، مطلوب و مکفی به نظر نمی‌رسد و شدت میزان وابسته‌گی به واردات برای تامین نیاز داخلی بالا است و سالانه مبلغی بیش‌تر از ۴۴۷ میلیون دالر، مصرف خرید این محصولات از خارج می‌شود.
دانه‌های روغنی به عنوان پایه و ماده اولیه تولید روغن نباتی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. به واقع، ضریب مصرف روغن نباتی در سبد غذایی خانواده‌ها به میزانی بالا است که با قاطعیت می‌توان از این محصول به عنوان یکی از نیازهای اساسی جامعه در حوزه غذایی نام برد. از طرفی هم رشد صنعت مرغداری و مالداری نیاز به تهیه خوراکه‌ی استندرد حیوانی را افزایش داده است. هم‌چنین در کشور ما که کم‌آب است، اگر به سمت تولید چند نبات تیلی بسیار مهم که نیاز آبی کمی هم دارند برویم، نه‌ تنها در تولید روغن ‌بلکه در گوشت و لبنات نیز خودکفا و حتا صادر‌کننده می‌شویم.
با چنین اوصافی، حصول هر توفیقی در افزایش ضریب تولید و تامین هر چه بیش‌تر این محصول، و به تبع آن افزایش ضریب تولید روغن نباتی و خوراک حیوانی و طیور برای تامین نیاز داخلی کشور، یک موفقیت ارزنده و بزرگ به شمار می‌رود.