آب‌ریزه و تأثیرات آن بالای اجتماع
آب‌ریزه ساحه جغرافیایی است که در آن آب از چند نقطه جمع و از یک نقطه خارج می‌شود. به عبارت دیگر آب‌ریزه منطقه‌اي توپوگرافي است که توسط يک سيستم رودخانه زه‌کشي مي‌شود و این سیستم می‌تواند به‌عنوان واحد فزيکي، بيولوژيکي، اجتماعي و اقتصادي براي طراحي آب، خاک و پوشش گياهي پذيرفته شود. در این صورت اگر آب‌های زیرزمینی، آب باران، برف و دیگر مواد از قسمتهای مختلف تپه‌ها و کوه‌ها به یک نقطه مشترک بریزد، آب‌ریزه یاد می‌شود.
افغانستان سرشار از منابع طبیعی است که این منابع در اقتصاد کشور رول مهم را بازی می‌کند. از اثر باریدن برف و باران و ذوب شدن یخچال‌های قسمتهای کوهستانی، آب به‌شدت حرکت کرده جنگلات، نباتات، بوته‌ها، خاک‌های زراعتی، قریه‌ها و ساختمان‌های انجنیری از قبیل سرک‌ها، کانال‌ها و ذخیره‌گاه‌های آب را در مسیر خود تخریب می‌کند و سبب خسارات مالی و جانی به مردم می‌شود. هم‌چنان اگر این آب‌ها تنظیم یا ذخیره نشود، منابع زراعتی با کمبود آب مواجه می‌شود. این وضعیت باعث تأثیر منفی بر اقتصاد کشور شده و فعالیت‌های زراعتی را با رکود مواجه می‌سازد.
آب یک ثروت باارزش خداوندی بوده که بدون آن زنده‌گی میسر نیست. به وسیله آب و به کمک هوا و آفتاب می‌توان از ثروت‌های نهفته در خاک استفاده کرد. آب یک عامل طبیعی در ظهور مناظر طبیعی روی زمین بوده که اکثر نقاط کره زمین را به‌صورت زیبا درآورده است. از آغاز زنده‌گی بشر تا کنون منابع کره زمین در تشکیل محلات زیست انسان‌ها و بقای انسان‌ها، حیوانات و نباتات رول مهم را ایفا کرده است. بر این اساس می‌توان آب‌ریزه‌ها را به کتگوری‌های ذیل تقسیم کرد:
1. زون جمع‌آوری: قسمت فوقانی آب‌ریزه است که آب‌های باران و برف در آن ذخیره می‌شود.
2. زون انتقالی: قسمت وسطی آب‌ریزه بوده که آب از زون جمع‌آوری حرکت می‌کند و از این قسمت می‌گذرد.
3. زون ذخیره: قسمت آخری آب‌ریزه بوده که آب بعد از خروج از ساحه در آن ذخیره می‌شود. شاید این قسمت یک زمین هموار، یک دریا و یا کدام چیز دیگر باشد.
با توجه به اهمیت هر یک از رویدادهای متأثر از آب‌ریزه‌ها در منابع تولیدات زراعتی، در این مقاله پس از نگاهی اجمالی به دلایل تنظیم آب‌ریزه‌ها، عوامل تخریب آب‌ریزه‌ها، فواید تنظیم آب‌ریزه‌ها، تأثیرات اجتماعی و پیشنهادات جهت تنظیم آب‌ریزه‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
دلایل تنظیم آب‌ریزه‌ها
تنظیم همه‌جانبه و اجراي اقدامات مناسب، به منظور تنظیم منابع آبی موجود در آب‌ریزه‌ها و جلوگیری از آسیب رسیدن به منابع طبیعی با استفاده از شیوه‌های پایدار صورت می‌گیرد؛ به این معنا که کنترل عمليات زراعتی، مالداری، ساختمانی، سرک‌سازی، ازدیاد نفوس و قطع درختان و به‌طور کلي هرگونه عملی که تأثیرات مثبت بالای حفظ منابع طبیعی داشته باشد، انجام شود. ارزيابي و توجه به وضعيت فعلی آب‌ریزه‌ها براساس خصوصيات زمين‌شناسي، خاک‌شناسي، پوشش نباتی، اقليم‌شناسي، هایدرولوژی، عوامل طبيعي و محیط زيستي، اکوسيستم، ایجاد تنوع حیات، جلوگیری از فرسايش خاک، کنترل و مهار آب باران و مديريت پایدار این موارد با حفظ منابع طبیعی، از مهمترین اهداف تنظیم آب‌ریزه است. تأمین آب کافی مورد نیاز، بهره‌برداری مطلوب از منابع طبیعی موجود در ساحات آب‌ریزه، اصلاح اراضی کوهستانی، کاهش فرسایش و خطرات ناشی از بروز سیلاب‌ها، حمایت از حیات وحش، اصلاح و توسعه اراضی جنگلات، کاهش یا مهار اثرات و عواقب بادهای موسمی، توسعه عدالت‌محور قسمتهای بالایی و پایینی آب‌ریزه‌ها میان مستفیدشونده‌گان، از جمله راهکارهای دست‌یابی به توسعه پایدار و تنظیم جامع آب‌ریزه‌ها با اهداف حفاظت آب و خاک است.
مدیریت آب‌ریزه‌ها براساس اصل و درک اینکه آبگیر یک سیستم جامع و ارتباط میان آب‌ریزه بالایی و پایینی است، در مناطق پایین‌تر حضور و فعالیت انسان‌ها بیشتر است. فعالیت‌های انسانی در قسمت پایین آب‌ریزه شامل ساخت منازل مسکونی در کنار زمین‌های زراعتی است که جریان آب به سیستم‌های آبیاری منتقل می‌شود. قسمتهای بالایی آب‌ریزه‌ها بسیار دورافتاده در دامنه‌های بالایی کوه است که آب در آن جمع می‌شود و در پایین به خانه‌های رهایشی و زمین‌های زراعتی جریان می‌یابد. انواع اصلی پوشش زمین در مناطق بالایی آب‌ریزه‌ها، علفچرها یا جنگلات است.
آنچه در قسمت بالایی آب‌ریزه‌ها اتفاق می‌افتد، به‌طور مستقیم بر بخش‌های پایین‌تر آن تأثیر می‌گذارد. بنابراین باید به‌عنوان یک واحد مدیریت شود. افرادی که در قسمتهای پایینی آب‌ریزه زنده‌گی و یا از آن استفاده می‌کنند، مسوولیت و منافع مشترک در قبال مدیریت آن به‌طور مناسب دارند. این مفکوره به‌طور گسترده پذیرفته شده است و به نام مدیریت همه‌جانبه منابع آب نامیده می‌شود. این نظریه، مدیریت معقول منابع طبیعی از جمله خاک، آب، جنگلات، علفچرها، حیات وحش، مواد معدنی و غیره را در آب‌ریزه بالایی برای دست‌یابی به هدف کلی خوب بودن یا رفاه نسل‌های فعلی و آینده به رسمیت می‌شناسد.
تصویر 1: روش‌های استفاده از زمین در ساحات آب‌ریزه
چالش‌ها و عوامل تخریب آب‌ریزه
ناآگاهی نسبت به روش‌هاي بهره‌برداري درست از جنگلات، علفچرها و ساحات حفاظت شده، آب‌ریزه‌ها را به ساحات بي‌آب و دارای علف‌های هرز تبدیل می‌کند. از سوی دیگر، ساحات آب‌ریزه به زمین‌های شخصی تبدیل شده، غصب می‌شود و ساخت‌وساز خانه‌های رهایشی در این زمین‌های غصب شده به محیط زیست آسیب می‌زند. بوته‌کني، قطع درخت‌ها و نهال‌ها، وقوع سیلاب‌ها، تخریب خاک و چراي مفرط، علفچرها و جنگل‌ها را به ساحه خشک و برهنه تبدیل کرده و فرسایش خاک را به بار می‌آورد. بدین ترتیب زنده‌گي گياه، مواشی و حیات وحش را در آب‌ریزه‌ها با خطر مواجه ساخته و تنوع حیات را تهدید می‌کند.
با ادامه روند تخريب علفچرها، جنگلات، نباتات طبی و غیره علوفه‌جات در آب‌ریزه‌های بالایی از بين رفته و به علت کمبود علوفه، مالداران مجبور به فروش مواشی‌شان می‌شوند. آن‌ها براي امرار معیشت روانه شهرها مي‌شوند که این امر باعث آلوده‌گی محیط زیست و تخریب آب‌ریزه‌ها خواهد شد. فرسايش خاک هر سال شديدتر شده و با هر بار بارندهگي، خاک باارزش شست‌وشو مي‌شود. به علت از بین رفتن پوشش گياهي، مالداران مکلف‌اند که مواشی‌شان را با استفاده از سرشاخه‌هاي درختان و علوفه‌هاي دستي تغذیه کنند. کمبود علوفه باعث سوء‌تغذي، ضعف و بيماري مواشی شده و کاهش توليد گوشت و شير و کم شدن درآمد مالداران را به دنبال دارد.
با از بين رفتن پوشش گياهي در ساحات علفچر، در مواقع بارندهگي آب بدون اين‌که در خاک نفوذ کند، به‌سرعت روي سطح زمين جاري شده و به جويبار‌هاي کوچک می‌پیوندد و سيلاب‌هاي بزرگي را به راه مي‌اندازد که در مسير خود قریه‌های پایين‌دست، جاده‌ها، پل‌ها، پلچک‌ها و زمين‌هاي زراعتي را تخريب مي‌کند.
با انجام عمليات تنظیم آب‌ریزه و احيای پوشش گياهي، شرايط مجدداً جهت بهره‌برداري با مديريت درست فراهم مي‌شود. بايد دانست که در اين مرحله نيز چنان‌چه بدون توجه به نکات فني بهره‌برداري صورت گيرد، امکان تخريب و بیابانزایی وجود دارد و سرمايه و بودجه مصرف شده به هدر خواهد رفت. نکته قابل توجه اين است که قبل از تخريب علفچر، بايد با کمک کارشناسان بخش مربوطه در این ساحات آب‌ریزه‌ها تنظیم شود تا نياز به اجرای طرح‌هاي پر‌هزينه احيای علفچرها نداشته باشيم.
فواید تنظیم آب‌ریزه
تنظیم آب برف و باران از نقاط مرتفع و قله‌ها تا مناطقی که آب جریان پیدا می‌کند، سبب افزایش آب‌های زیرزمینی می‌شود. توسط مدیریت آب‌های برف و باران با فعالیت‌های تخنیکی، اثرات تغییر اقلیم کاهش می‌یابد، جنگلات انکشاف پیدا می‌کند و علفچرها و ساحات سبز گسترش می‌یابد. از سوی دیگر، کنترل آب‌ها از تخریب خاک و کاهش جریان آب سطحی جلوگیری کرده، خاک را پایدار و باکیفیت می‌سازد، رطوبت و حاصل‌دهی خاک را افزایش می‌دهد، اراضی تخریب شده را احیا می‌کند، جلو تخریب بیشتر اراضی را می‌گیرد، تنوع حیات را حفظ می‌کند، مالداری را تقویت می‌نماید و علفچرها را انکشاف می‌دهد. افزایش در محصولات جنگلات و نباتات طبی، افزایش پوشش نباتی در زمین‌های خشک و شیب‌دار و تقویت آب‌های زیرزمینی از دیگر فوایدی است که در صورت مدیریت بهتر آب‌ریزه‌ها، می‌توان به آن دست یافت.
تصویر 2: فواید تنظیم آب‌ریزه
تأثیرات اجتماعی آب‌ریزه‌ها
افغانستان ساختار پیچیده جغرافیایی و جمعیت متکثر قومی دارد. بافت محکم اعضای جامعه از لحاظ قرابت، خویشاوندی، خاندانی، قبیله‌ای، جنسیت و دیگر بافت‌های اجتماعی مانند حمایت و مواظبت از یک‌دیگر، بخش بزرگی از زنده‌گی مردم این کشور را تشکیل می‌دهد. تعدد و کثرت مشارکت‌ها و وابسته‌گی‌ها، مردم را با یک‌دیگر مرتبط ساخته و از یکه‌تازی آن‌ها جلوگیری می‌کند. البته کسانی که از منابع طبیعی آب‌ریزه‌ها مواظبت، نگهبانی و نظارت می‌کنند، تشویق و ترغیب نشده‌اند. در ضمن اشخاصی که ضررشان به منابع طبیعی می‌رسد (قطع جنگلات و از بین بردن علفچرها توسط راه‌های مختلف، تبدیل کردن علفچرها و جنگلات به زمین‌های زراعتی، در معرض انقراض قرار دادن حیات وحش و...) به جای اینکه مجازات شوند، در مواردی مکافات شده‌اند. بنابراین سطح آگاهی مردم در مورد استفاده درست از منابع پایین است. مردم با اشتراک در جلسات منظم برای حفظ منابع طبیعی و فعالیت‌ها جهت پیش‌گیری از تخریب خاک و تنظیم آب‌ریزه، فعال شوند و مسوولیت‌پذیر باشند. باید برای حفظ منابع طبیعی مصمم و کوشا باشند، در غیر آن، نخستین پیامد‌های مخرب چنین رویدادها، افزایش بیکاری و بحران مهاجرت است.
جای شک نیست که آب‌ریزه‌ها بخش ارزشمندی از محیط زیست است، اما ضعف آگاهی، فقر و بیکاری جوامع محلی باعث شده که آب‌ریزه‌ها در اثر بی‌توجهی، تخریب شود. تخریب منابع طبیعی و انسانی سبب کاهش تنوع علوفه و در نهایت نابودی آن می‌شود. کاهش پوشش گیاهی، آلوده‌گی محیط زیست را بیشتر ساخته و سبب تغییر اقلیم و خشک‌سالی در کشور می‌شود. تحلیل و تجزیه آمار و ارقام جمع شده نشان می‌دهد که علفچرها و جنگلات بیش از ظرفیت طبیعی، مورد چرای مواشی قرار گرفته و در نتیجه تنوع و پوشش گیاه کاهش یافته و یا از بین رفته است. هم‌چنان فرسایش شدید خاک، آلوده‌گی محیطی، تغییرات اقلیمی و خشک‌سالی در کشور بیشتر اتفاق افتاده و سبب تخریب زیادتر ساحه شده است.
اگر جوامع محلی در ارتباط به تنظیم علفچرها، جنگلات و ساحات حفاظت شده بسیج و ظرفیت‌سازی شوند و سطح آگاهی آن‌ها در ارتباط به منابع طبیعی به‌خصوص آب‌ریزه‌ها افزایش یابد، مؤثر و مفید واقع خواهد شد.
پیشنهادات برای کاهش تخریب آب‌ریزه‌ها
مواردی که در بالا ذکر شد، از جمله عوامل مهم آسیب‌پذیری کشور در پی تخریب آب‌ریزه‌هاست. عملی شدن برنامه‌‌هایی از قبیل احیای جنگلات، علفچرها و ساحات سبز اطراف و حومه شهرها، احداث جنگلات مصنوعی و تقویت پوشش گیاهی در ساحات شهری، احیای علفچرهای اطراف شهرها به منظور بهبود ساحه سبز شهری، ایجاد مناطق سبز و بهبود تنوع محیط زیستی، تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی شهرها و کنترل چرای مفرط و بوته‌کنی در ساحات علفچرها و جنگلات تا حد زیادی می‌تواند از آسیب‌پذیری کشور در برابر تخریب آب‌ریزه‌ها بکاهد. روی این ملحوظ، راه‌اندازی برنامههای علمی ـ تحقیقی هدفمند در بخش‌های زراعت و آبیاری و آگاهی‌دهی برای مقابله با اثرات تخریب آب‌ریزه‌ها از طریق رسانه‌‌های جمعی، اماکن مقدس، شبکه‌های اجتماعی، انجمن‌ها، شوراها و بزرگان محل، می‌تواند بسیار مؤثر باشد. در کنار آن نباید از اجرای برنامههای آموزشی منظم برای بهبود مدیریت منابع آبی و استفاده مؤثر از منابع آبی کشور، حمایت از دهقانان و مدرنیزه کردن زراعت غافل بود. با درنظرداشت موارد مذکور و مطابق به موارد فوق هرچه زودتر برنامههای کاهش‌دهنده تأثیرات تخریب آب‌ریزه‌ها روی دست گرفته شود تا از وارد شدن خسارات در سطح بزرگ و کوچک جلوگیری به عمل آید.