دهقانان و باغداران در رویارویی با تغییرات اقلیمی چی کنند؟
اگر نگاهی دقیق بیندازیم، جهان، رفته‌رفته گرم می‌شود. یخ‌ها آب می‌شوند و تشنه‌گی کره‌ی خاکی فراگیر می‌شود. در این میان، افغانستان از میان کشورهایی است که بیش‌تر از تغییرات اقلیمی ضرر می‌کند، زیرا به بحر اتصال ندارد و تقریباً اقلیمی خشکی که در آن حاکم است، با تغییرات اقلیمی به مسیر خشک‌تر شدن می‌رود.
بیش‌تر شدن جمعیت و استفاده‌ی زیاد از آب‌های زیرزمینی، گرمای زیاد و آب‌شدن پیش از وقت برف‌ها و یخ‌ها در کوه‌هایی چون هندوکش باعث خشکی جویبارها و دریاها در آخرهای فصل می‌شود. این همه راه‌حلش چیست؟
واقعیت امر این است که ما در زراعت، باید ظرفیت‌هایی را تقویت کنیم که بتوانیم با آب کم، درآمد خوب داشته باشیم. دیگر آن زمان جویبار کامل را به سمت مزرعه رها می‌کردیم، باید گذشته باشد. چون تغییرات اقلیمی ما را مجبور می‌کند که خودمان را با آن سازگار بسازیم.
حالا بنده در این نوشته، به خلاصه‌ای از چندین راه‌کار اصلی و موثر و نیز کاربردی برای کاهش مصرف آب زراعتی و باغداری می‌پردازم. به نظرم، با به کار بستن آن‌ها می‌توانید به میزان قابل توجهی در مصرف آب صرفه‌جویی کنید و با بحران کم‌آبی آماده‌ی مقابله شود و در مقابله، کامیاب شوید.
۱- زمین‌شناسی و کشت‌فهمی
اساسی‌ترین و اصلی‌ترین گام در مدیریت مصرف آب زراعتی این است که ببینیم در کجا چه چیزی پرورش دهیم. در این راستا سبزی‌جات و میوه‌هایی که آب بیش‌تر کار دارند را باید در مناطق پر آب کشت کنیم و طبعاً محصولات زراعتی که آب کمتری نیاز دارند، برای کاشت در مناطقی که پر آب نیستند، مناسب‌اند. من در بخش چهارم این نوشته با نباتاتی که در برابر کم‌آبی مقاوم‌اند، اشاره می‌کنم.
موضوع نهایت ارزش‌دار و بسیار مهم دیگر اولویت‌دهی به نباتات خزانی به منظور استفاده از بارنده‌گی‌های فصل خزان، زمستان و بهار سالانه است که می‌تواند نیاز به آب را کاهش بدهد و با استفاده از باران‌های نیمه‌ی دوم سال، بهره‌وری آب را افزایش بدهد و باعث دریافت حاصل بی‌مصرف آب شود.
به طور نمونه سیر، نباتی است که می‌توانیم آن را به صورت خزانی نیز کشت کنیم و از بارنده‌گی‌های خزان و زمستان برای پرورش آن استفاده کنیم.
۲- کشت گلخانهای
کشت گلخانهای دو مزیت اساسی دارد، اول؛ موجب افزایش تولید محصول می‌شود و دوم؛ مصرف آب را به شدت کاهش می‌دهد. به عنوان مثال اگر هفت هزار هکتار سطح زیر کشت سبزی به هزار هکتار کشت زیر پوشش گلخانهای بدل شود، به جای نیاز به ۹۷ میلیون متر مکعب آب، به ۱۹ میلیون متر مکعب در کشت گلخانهای نیاز خواهد بود که این، به معنای صرفه‌جویی ۸۰ درصدی در مصرف آب است، در حالی که ضمناً در همین مثال در حالت کشت گلخانهای، تولید محصول در حدود ۲۵ درصد افزایش می‌یابد.
به طور کلی زراعت گلخانهای نقش بلندی در کاهش هزینه‌ها و بهبود کسب‌وکار دارد. شرط اساسی در این بخش این است که کشت باید به صورت فکر شده و مبتنی بر مطالعه اجرا شود.
۳-استفاده از تکنولوژی‌های نوین آبیاری
حتماً شما هم شنیده‌اید که استفاده از وسایل و روش‌های نوین آبیاری تحت فشار (آب‌پاشی) و در راس آن آبیاری قطره‌ای، نقش تعیین‌کننده‌ای در کاهش مصرف آب دارند. آبیاری تحت فشار (آب‌پاشی) بسته به موردی می‌تواند از ۴۰ تا ۷۰ درصد مصرف آب را کاهش دهد.
۴- کشت للمی و استفاده از نباتات مقاوم در برابر کم‌آبی
سازمان خوراکه و زراعت ملل متحد «FAO» یا همان سازمان خواربار و زراعتی ملل متحد طرح‌های گسترده‌ای برای توسعه‌ی کشت للمی در جهان دارد و یکی از مهم‌ترین راه‌های مبارزه با خشک‌سالی و کمبود مواد غذایی در جهان را کشت للمی می‌داند. این سازمان معتقد است در صورت آموزش صحیح دهقانان، بسیاری از نباتات را می‌توان به صورت للمی کشت کرد.
در افغانستان نیز می‌شود که با در نظر داشت بحران آب، دهقانان به کشت للمی روی بیاورند. انجیر، انگور، بادام و زیتون درختانی هستند که بیش‌تر از دیگر میوه‌ها به صورت للمی کاشته می‌شوند و کشت للمی آن‌ها در جهان رو به گسترش است. در مناطق گرمسیر باغ‌های للمی انجیر می‌تواند ترویج شود و در اقلیم‌های سردسیر، کشت للمی انگور می‌شود رایج گردد. انگور موسازی در شمال افغانستان از انگورهایی است که در زمین‌های للمی کشت می‌شود. هم‌چنان در ده‌سبز نیز شماری از باشنده‌گان، به کشت للمی انگور روی آورده‌اند. طوری که آب برف‌وباران در جویبار انگورها می‌ریزد و تا پایان سال انگور از آن تغذیه می‌کند.
مهم‌ترین ویژه‌گی انگور و انجیر و بادام این است که امکان بدل شدن به میوه‌ی خشک را دارند و اگر در فصل برداشت محصول قیمت فروش محصول تازه مناسب نبود، باغداران می‌توانند به خشک کردن آن‌ها و فروش‌شان در زمان مناسب اقدام کنند.
۵- استفاده از مالچ
مالچ ((Mulch یا خاک‌پوش به پوششی گفته می‌شود که برای محافظت از خاک روی سطح آن گسترده می‌شود. این پوشش می‌تواند از مواد عضوی و نباتی چون کاه، خاک برگ و ریزه‌های چوب باشد یا از مواد مصنوعی مانند پلاستیک ساخته شده باشد. از مهم‌ترین مزایای این پوشش، این است که خاک و ریشه‌ی نبات را از تبخیر آب و فرسایش محافظت می‌کند.
در شرایط برابر خاک‌پوش عضوی بر مالچ مصنوعی برتری دارد و با توجه به مزایای بسیار آن در اولویت قرار می‌گیرد، زیرا مالچ‌های مصنوعی معایب گوناگونی دارند. کاهش تهویه و هوادهی خاک و ریشه و در نتیجه پوسیده‌گی ریشه، رشد نماتد و قارچ‌های فوزاریومی ، تجزیه ناپذیر بودن مواد مصنوعی پلاستیکی و تجمع آن در خاک مزرعه و کاهش بازدهی خاک در بلند مدت، از مشکلات خاک‌پوش مصنوعی است، پس بهتر است از خاک‌پوش عضوی استفاده کرد.
۶- جمع‌آوری و ذخیره‌ی آب باران برای مزارع و باغ‌ها
یکی از راهکارهای بسیار مناسب و مقرون به صرفه‌ی مدیریت مصرف آب، جمع‌آوری آب باران و آب‌های روان سطحی و ذخیره‌ی آن‌ها است. به طور کلی روش‌های جمع‌آوری آب باران و آب‌های روان را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد. دسته‌ی اول مبتنی بر تغییر و اصلاح زمین زراعی است و روش دوم مبتنی بر پوشاندن سطح خاک است. انتخاب روش مناسب به شرایط آب و هوایی و اقلیمی منطقه، ویژه‌گی‌های خاک، امکانات در دسترس و شرایط اقتصادی، بسته‌گی دارد اما به طور کلی روش‌های پوشاندن سطح زمین با افزودن مواد شیمیایی بیش‌تر برای استفاده در مقیاس کوچک مناسب است، زیرا معمولاً استفاده از آن‌ها در سطح وسیع سبب افزایش هزینه‌ها و مقرون به صرفه نبودن جمع‌آوری آب باران می‌شود.
۷- برنامه‌ریزی آبیاری
درست است که استفاده از تجهیزات آبیاری نوین مثل آبیاری قطره‌ای نقش مهمی در کاهش مصرف آب دارند، اما کاهش مصرف آب فقط مربوط به تجهیزات آبیاری نیست بلکه برنامه‌ی آبیاری به این معنا که هر چند وقت و هر بار برای چه مدت مزرعه را آبیاری کنیم، نیز نقش حیاتی در مدیریت مصرف آب دارد. اصلی‌ترین بخش برنامه‌ریزی آبیاری پایدارسازی رطوبت خاک است که معمولاً توسط «تانسیومتر» یا کشش‌سنج صورت می‌پذیرد.
از مهم‌ترین نتایج برنامه‌ریزی آبیاری، این است که دهقان را قادر می‌سازد که ضمن مدیریت آب در دسترس و کاهش مصرف آب، تنش آبی نبات را به حداقل رسانده و محصول‌دهی را حد اکثر کند.
برای دهقانان و باغداران افغانستان ضروری است تا راهکارهای صرفه‌جویی در مصرف آب را عملی کنند. این روش آنان را قادر می‌سازد تا در آینده بتوانند از خشک‌سالی، کم‌آبی، تغییرات اقلیمی و دیگر مضیقه‌ها، ضرر نبینند و به تولید و درآمدشان ادامه بدهند.
زراعت و باغداری‌ای که تنها وابسته به منابع طبیعی باشد و مدیریتی برای آب در محل مزرعه صورت نگیرد، نمی‌تواند به صورت پایدار تولید داشته باشد.
افغانستان که منبع تولیدی جز زراعت ندارد، باید دهقانان و باغدارانش، روش‌های صرفه‌جویی در مصرف آب را بیاموزند و نیز یاد بگیرند که چگونه بتوانند در سال‌ها و فصل‌های کم‌آبی و خشک‌سالی به تولیدشان بدون آسیب‌پذیری ادامه بدهند.